Psychoterapia jest metodą leczenia różnych zaburzeń psychicznych. Pacjent i psychoterapeuta spotykają się na cotygodniowych sesjach, które mają na celu wspieranie pacjenta w zmianie emocji, zachowań, myślenia oraz w wypracowaniu strategii radzenia sobie z różnymi wyzwaniami.
Psycholog to osoba, która ukończyła studia psychologiczne i ma dyplom magisterski, który potwierdza, że jest psychologiem. Psycholog może udzielać konsultacji psychologicznych, prowadzi psychoedukację w obszarze zdrowia psychicznego oraz przeprowadza testy psychologiczne.
Psychoterapeuta to osoba, która oprócz ukończenia studiów magisterskich (z psychologii, medycyny czy kierunków pokrewnych) dodatkowo ukończyła 4-letnią szkołę psychoterapeutyczną. To specjalista prowadzący psychoterapię różnych zaburzeń psychicznych w nurcie, w którym się szkolił.
Psychiatra jest lekarzem, który skończył 6 lat studiów medycznych i wybrał specjalizację z psychiatrii. Ma wiedzę medyczną dot. chorób i zaburzeń psychicznych. Stawia diagnozę i może zaproponować leczenie farmakologiczne.
Zarówno psychiatra i psycholog mogą być także psychoterapeutami, pod warunkiem że skończą dodatkowo szkołę psychoterapii.
Nurty w psychoterapii to różnorodne szkoły terapeutyczne, które różnią się od siebie rodzajami terapii, sposobami pracy z pacjentem i tym, na co kładzie się główne akcenty w terapii.
Aktualnie wyróżniamy 5 głównych nurtów:
Psychoterapia poznawczo-behawioralna opiera się na wiedzy o tym, że na nasz nastrój, myśli, reakcje fizjologiczne i zachowania mają wpływ podstawowe przekonania, jakie mamy o sobie, innych ludziach i świecie. Celem terapii poznawczo-behawioralnej jest uświadomienie pacjentowi jego podstawowych przekonań i myśli automatycznych, a co za tym idzie ich zmiana na zdrowe i służące pacjentowi.
W „Zadbajmy” psychoterapia poznawczo-behawioralna jest głównym nurtem psychoterapeutycznym, w którym pracujemy.
Współczesna terapia poznawczo-behawioralna ma wiele odmian, dlatego warto uściślić, że w „Zadbajmy” pacjenci spotkają się zarówno z klasyczną psychoterapią CBT, jak i z nurtami pokrewnymi, które się z niej wywodzą. Nurty te nazywamy terapiami trzeciej fali psychoterapii poznawczo-behawioralnej.
Do odmian trzeciej fali zaliczamy między innymi: terapię opartą na uważności lub współczuciu, terapię akceptacji i zaangażowania, terapię schematów, terapię dialektyczno-behawioralną czy też terapię ukierunkowaną na procesy.
Superwizja to, najprościej mówiąc, spotkanie psychoterapeutów z tzw. superwizorem.
Superwizor pełni rolę mentora dla innych psychoterapeutów. Nadzoruje ich pracę i czuwa nad tym, czy dany psychoterapeuta dobrze rozumie problem pacjenta, czy pracuje zgodnie z zasadami oraz czy korzysta z technik dedykowanych dla określonego problemu pacjenta.
Głównym celem superwizji jest stworzenie miejsca do refleksji dla psychoterapeuty, aby mógł on w bezpiecznej, życzliwej atmosferze przyjrzeć się swojej pracy z pacjentem, relacji terapeutycznej oraz skonsultować, czy terapia zmierza we właściwym kierunku. Psychoterapeuta omawia przebieg prowadzonej przez siebie terapii, nie ujawniając przy tym żadnych informacji osobistych umożliwiających identyfikację pacjenta. W psychoterapii korzystanie z superwizji jest obowiązkowe.
To zależy od nurtu psychoterapeutycznego, w którym się kształci. Są szkoły psychoterapii, w których psychoterapeuci mają obowiązek odbycia terapii własnej. W szkoleniu w nurcie poznawczo-behawioralnym wymagane jest zrealizowanie określonej liczby godzin tzw. rozwoju osobistego, który jest odpowiednikiem terapii własnej w innych nurtach terapeutycznych. Rozwój osobisty jest tutaj rozumiany jako udział we wszelkich treningach interpersonalnych, treningach umiejętności, praca z genogramem, psychodrama, a także terapia własna. W przypadku nurtu poznawczo-behawioralnego to terapeuta decyduje, jaką formę rozwoju osobistego wybierze, stąd też może, ale nie musi, odbywać terapię własną.
Tak, każdy psychoterapeuta jest zobowiązany do przestrzegania tajemnicy zawodowej. Obejmuje ona informacje związane z pacjentem oraz informacje uzyskane w związku ze świadczeniem usług psychoterapeutycznych. Są sytuacje określone prawem, gdy terapeuta jest zwolniony z dochowania tajemnicy terapii. Do takich sytuacji należy stan bezpośredniego zagrożenia życia pacjenta lub zagrożenie życia i zdrowia innych ludzi.
W psychoterapii jest takie powiedzenie, że jeżeli ktoś zastanawia się nad tym, czy nadszedł moment na psychoterapię, to znaczy, że nadszedł i warto umówić się chociażby na pierwszą konsultację. Wiele osób zastanawia się nad tym, czy ich problem jest wystarczająco duży na terapię. W psychoterapii nie ma małych i dużych problemów: wszystko to, co w jakiś sposób jest dla pacjenta trudne i przeszkadza mu w codziennym życiu, jest warte zaopiekowania.
Do gabinetu psychoterapeuty poznawczo-behawioralnego najwięcej pacjentów zgłasza się z objawami depresyjnymi oraz objawami lękowymi. Powodem zgłoszenia bywają zaburzenia wynikające z doświadczenia traumatycznego (np. wypadku, napaści), zaburzenia osobowości, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, problemy adaptacyjne (np. „Kończę studia i nie wiem co dalej”, „Przeprowadziłam się”). Pacjenci zgłaszają się także w sytuacjach kryzysowych, takich jak np. trudna sytuacja rodzinna, rozwód czy problemy w relacjach. Obszarem pracy psychoterapeuty jest także rozwój własny np. praca z niskim poczuciem własnej wartości.
Nie ma terapii dobrej na wszystko. Są takie zaburzenia, w których CBT nie ma zastosowania np. w problemach z zaburzeniami mowy, chorobach i zaburzeniach psychicznych natury organicznej (czyli wywołanych uszkodzeniami, urazami bądź chorobami mózgu) czy w przypadku niepełnosprawności intelektualnej.
Po pierwsze, przeglądając profile psychoterapeutów, należy sprawdzić, z jaką grupą wiekową i w jakim nurcie pracuje dany terapeuta.
Dobrą praktyką jest pogłębienie swojej wiedzy na temat nurtów psychoterapeutycznych i sprawdzenie, który z nich jest dedykowany trudnościom czy zaburzeniom, które są powodami zgłoszenia.
W wielu krajach grupy ekspertów formułują zalecenia kliniczne, czyli wskazówki dot. wyboru nurtu psychoterapii na podstawie badań na temat ich skuteczności. Przy poszukiwaniach odpowiedniej terapii warto zajrzeć do brytyjskich wytycznych NICE (Narodowego Instytutu Zdrowia i Doskonałości Klinicznej Wielkiej Brytanii).
Bardzo ważne jest zaznajomienie się z kwalifikacjami psychoterapeuty – jakie ma wykształcenie, jakie ukończył studia, czy jest w trakcie bądź ukończył szkołę psychoterapeutyczną.
Warto sprawdzić, z jakimi obszarami problemowymi pracuje i czy zajmuje się objawami stanowiącymi powód zgłoszenia. Przykładowo, kiedy dominującym problemem jest uzależnienie, najlepiej rozpocząć psychoterapię u osoby, która ukończyła szkołę terapii uzależnień. Kiedy dominuje problem w związku, słuszne byłoby rozważenie psychoterapii par i pracowanie nad relacją wspólnie z partnerem.
Pamiętajmy, że dbający o jakość swoich usług psychoterapeuci poddają swoją pracę superwizji, i to dobry znak, jeśli wspominają o tym w opisie swoich kwalifikacji.
Przed pierwszym spotkaniem z psychoterapeutą, zastanów się:
Jakie problemy skłaniają Cię do podjęcia terapii. Jakie sprawy uważasz za problematyczne? Co Ci przeszkadza? Jak układają się Twoje relacje z ludźmi? Czy są jakieś emocje, z którymi trudno Ci sobie poradzić? Czy czegoś Ci w życiu brakuje?
Istotną kwestią do zastanowienia się jest także to, nad czym chcesz pracować, co stanowi dla Ciebie główne cele, po czym poznasz, że zostały one zrealizowane? Ważne, aby cele terapeutyczne nie były zbyt ogólne. W terapii poznawczo-behawioralnej użytecznym sposobem określania problemu bywa tzw. pytanie o cud: Przypuśćmy, że dzisiaj w nocy ma miejsce cud. Rano budzisz się zupełnie zdrowy i nie ma już potrzeby widzenia się z psychoterapeutą. Po czym poznasz, że zdarzył się cud?
W ustaleniu konkretnych i mierzalnych celów oczywiście pomoże terapeuta.
Pierwsza wizyta u psychoterapeuty jest sesją diagnostyczną, jeszcze nie terapeutyczną, dlatego na pierwszej sesji nie pracuje się jeszcze nad rozwiązaniem problemów pacjenta. Na pierwszym spotkaniu psychoterapeuta będzie chciał lepiej poznać pacjenta, dowiedzieć się o jego aktualnej sytuacji życiowej oraz zgłaszanych problemach, dlatego będzie zadawał sporo pytań. Robi to po to, aby zrozumieć historię pacjenta, jego sposób myślenia, przeżywania i zachowania. Celem terapeuty podczas pierwszego spotkania jest uzyskanie jak najwięcej informacji na temat objawów, z którymi pacjent się zgłasza. Terapeuta na pewno zapyta, od kiedy występują objawy i czy ich pojawienie się ma związek z jakimś ważnym wydarzeniem życiowym. Podczas pierwszej sesji określa się też wstępne cele terapii i omawia, jak wygląda proces psychoterapii. Pod koniec sesji jest czas na to, aby odpowiedzieć na różne pytania i wątpliwości pacjenta.
Sesja w nurcie poznawczo-behawioralnym ma określoną strukturę. Na początku każdej sesji terapeuta pyta o samopoczucie pacjenta i o to, jak minął mu tydzień. W ten sposób sprawdza nastrój, nasilenie objawów i doświadczenia pacjenta w ciągu ostatniego tygodnia oraz prosi go o nazwanie problemów, które są dla niego najpilniejsze.
Jeśli na wcześniejszej sesji była zadana praca osobista, terapeuta wspólnie z pacjentem omawiają wykonane ćwiczenia. Terapia oparta jest na współpracy terapeuty i pacjenta, dlatego wspólnie ustalają plan spotkania i tematy poruszane na sesji.
Zdecydowana większość sesji jest poświęcona pracy nad konkretnym problemem i nauce umiejętności poznawczo-behawioralnych w tym kontekście. Jest to przeplecione cząstkowymi podsumowaniami, zaakcentowaniem tego, co warto zapamiętać, i wnioskami, które formułuje pacjent. W ten sposób pacjent lepiej zapamiętuje najważniejsze informacje z terapii. Terapeuta może wyznaczyć pacjentowi pracę osobistą.
Na koniec sesji terapeuta prosi o informacje zwrotne, aby mieć pewność, że pacjent „wynosi z sesji coś dla siebie”, czuje się rozumiany i ma pozytywny stosunek do terapii.
Warto podkreślić, że szybkość efektów terapeutycznych zależy w dużej mierze od aktywności i zaangażowania pacjenta w cały proces terapeutyczny. W terapii bardzo ważna jest systematyczność spotkań, wykonywanie zalecanej pracy osobistej oraz wdrażanie w życie technik poznanych na sesjach.
Kontrakt terapeutyczny to umowa między pacjentem a psychoterapeutą określająca warunki współpracy oraz przyjęty sposób leczenia w ramach rozpoczynanej psychoterapii. Kontrakt powinien zawierać podsumowanie celów, określenie czasu i sformułowanie zasad organizacyjnych terapii. Zawarcie kontraktu terapeutycznego potwierdza, że obie strony biorą udział w procesie terapeutycznym w pełni świadomie.
Różnica między spotkaniem z przyjacielem a spotkaniem z psychoterapeutą polega na tym, że psychoterapeuta nie udziela porad, nie wskazuje konkretnych rozwiązań. Jego rolą jest towarzyszenie pacjentowi w zmianie emocji, zachowań, myślenia, zrozumienie przyczyn trudności pacjenta i pomoc w nauce nowych strategii radzenia sobie.
W największym skrócie odpowiedź na to pytanie brzmi „nie”. W podejściu poznawczo-behawioralnym wychodzi się z założenia, że to pacjent jest najlepszym ekspertem od samego siebie i swoich problemów. Terapeuta stanowi pewną „bezpieczną bazę”, porządkuje to, o czym mówi pacjent, i zadaje odpowiednie pytania, aby to pacjent znalazł w sobie odpowiedź na to, jak postąpić. Bardzo znaną techniką stosowaną przez terapeutów poznawczo-behawioralnych jest tzw. dialog sokratejski, który odwołuje się do sposobu rozmowy prowadzonej przez Sokratesa i stanowi pewną metaforę odkrywania odpowiedzi tkwiących w pacjencie. Psychoterapeuta zaprasza pacjenta, żeby zastanowił się, jak rozumie to, co się z nim dzieje, i jak może uzyskać inną perspektywę patrzenia na problem. Nigdy nie sugeruje konkretnych rozwiązań i nie mówi pacjentowi, jak ma postąpić.
Relacja z psychoterapeutą ma charakter szczególny. To osoba, z którą dzielimy się osobistymi przeżyciami. Do tego niezbędne jest zaufanie, a żeby móc je zbudować konieczne jest wytworzenie się między terapeutą a pacjentem dobrej relacji
Badania dowodzą, że dobra relacja terapeutyczna jest skorelowana z pozytywnym wynikiem terapii. Ważne jest to, aby pacjent znalazł w swoim terapeucie życzliwość, empatię, szczere zainteresowanie i kompetencje. Terapeuta powinien traktować pacjenta tak, jak sam chciałby być traktowany. Powinien okazywać empatię oraz zrozumienie problemów i myśli pacjenta poprzez wnikliwe pytania, parafrazy i wypowiedzi, które dadzą pacjentowi odczuć, że jest rozumiany i doceniany.
W psychoterapii nikt nikogo do niczego nie zmusza, zatem pacjent może odmówić odpowiedzi na zadane pytanie albo wykonania określonej techniki terapeutycznej. Warto jednak pamiętać, że psychoterapeuta zadaje pytania mające pomóc pacjentowi w zrozumieniu samego siebie i swoich trudności. Podczas terapii często poruszane są tematy trudne, i to zrozumiałe, że pacjent, mówiąc o nich, może doświadczyć silnych emocji. Nie ma w tym nic złego. Psychoterapeuta nie ocenia, nie sprawdza poprawności odpowiedzi, ale jest po to, żeby pomóc.
Efekty terapii poznamy po tym, czy zrealizowane zostały zamierzone cele terapeutyczne, dlatego ich wyznaczenie na początku terapii jest tak ważne.
Psychoterapia poznawczo-behawioralna jest nurtem terapeutycznym o największej udowodnionej skuteczności potwierdzonej licznymi badaniami naukowymi. Jej struktura i to, że terapeuci trzymają się sprawdzonych wcześniej metod i tzw. protokołów terapeutycznych, sprawiają, że można badać jej skuteczność w leczeniu różnych zaburzeń psychicznych.
Wiele dotychczasowych badań wykazało, że psychoterapia skutecznie pomaga m.in. podczas zwalczania stanów lękowych, zaburzeń depresyjnych, przynosi ulgę i uczy radzić sobie w przypadku zaburzeń nastroju lub osobowości.
Pacjenci po zakończeniu terapii często deklarują, że psychoterapia pozwoliła im zrozumieć siebie, lepiej radzić sobie z przeżywanymi trudnościami, tworzyć zdrowe relacje z innymi ludźmi. Poprzez pracę z myślami, emocjami i zachowaniami pacjenci uczą się regulować swój nastrój, rozpoznawać swoje potrzeby i zmieniają negatywne przekonania, co sprawia, że ich życie jest bardziej satysfakcjonujące.
Badania wskazują na bardzo podobną skuteczność psychoterapii online w porównaniu do terapii prowadzonej stacjonarnie w gabinecie.
Do wzrostu popularności tej formy terapii przyczyniła się między innymi sytuacja pandemiczna. Dzięki rozpowszechnieniu psychoterapii online znacząco wzrosła jej dostępność. To wygodna forma na przykład w sytuacji, kiedy pacjent mieszka za granicą i chciałby odbyć terapię w języku polskim, bądź kiedy terapia stacjonarna nie jest możliwa z powodu różnych miejsc zamieszkania psychoterapeuty i pacjenta. Znaczna grupa pacjentów ceni też terapię online ze względu na wygodę. Skorzystanie z terapii lub konsultacji psychologicznej online jest możliwe bez wychodzenia z domu i bez przeznaczania dodatkowego czasu na dojazdy.
Z założenia psychoterapia jest krótkoterminowa i ograniczona w czasie. Zalecane jest, aby sesje psychoterapeutyczne odbywały się raz w tygodniu. W sytuacjach szczególnych – w zaawansowanej terapii bądź na wyraźną prośbę pacjenta – sesje mogą odbywać się co dwa tygodnie.
Czas trwania psychoterapii zależy od wielu czynników, w tym od ilości ustalonych celów terapeutycznych, dlatego na jej początku nie zawsze udaje się precyzyjnie określić, ile potrwa. Terapia pacjentów z niepowikłaną depresją lub zaburzeniami lękowymi najczęściej zajmuje średnio 14 sesji, czyli ok. 3 miesiące spotkań. Doświadczenie wskazuje, że terapia, przy kilku zróżnicowanych celach, trwa zazwyczaj przez kilka miesięcy. Kiedy mamy do czynienia ze złożonymi problemami, np. osobowościowymi, trwa rok lub dłużej.
Pełen proces terapeutyczny powinien zakończyć się spotkaniem podsumowującym, podczas którego terapeuta wspólnie z pacjentem omawiają poznane techniki terapeutyczne, analizują, czy zostały zrealizowane wszystkie zamierzone cele oraz co wywołało zmianę. Aby zapobiegać nawrotom i podtrzymać efekty terapii, psychoterapeuta poleca pacjentowi materiały do pracy własnej (literaturę, podcasty).
Psychoterapia nie zmienia osobowości. Jej celem jest złagodzenie objawów, zmiana dysfunkcjonalnych, szkodzących pacjentowi sposobów reagowania, osiągnięcie remisji zaburzenia, udzielenie pomocy pacjentom w rozwiązaniu najpilniejszych problemów i nauczenie ich metod zapobiegania nawrotom choroby. Nie wszyscy pacjenci robią jednak dostateczne postępy w ciągu kilku miesięcy. Niekiedy muszą odbywać terapię przez rok, dwa lata, a nawet dłużej, aby zmienić bardzo sztywne dysfunkcjonalne przekonania i wzorce zachowań, które przyczyniają się do przewlekłych dolegliwości psychicznych. Terapia poznawczo-behawioralna ma charakter edukacyjny – uczy pacjenta, jak być swoim własnym terapeutą, i podkreśla znaczenie zapobiegania nawrotom.